PHẢN ỨNG VỚI STRESS VÀ RỐI LOẠN SỰ THÍCH ỨNG
PHẢN ỨNG VỚI STRESS VÀ
RỐI LOẠN SỰ THÍCH ỨNG
1. Phản ứng stress cấp
1.1. Định nghĩa
Phản ứng stress cấp là một trạng thái cấp tính của stress được đặc trưng bởi một rối loạn tâm thần nhất thời, rất trầm trọng, phát triển ở một cá nhân đáp ứng lại stress với một thể chất căng thẳng hoặc một trạng thái tâm thần đặc biệt và mất đi trong vòng vài giờ hoặc vài ngày.
1.2. Nguyên nhân và các yếu tố phụ trợ
1.2.1. Stress cấp diễn và đủ lớn
- Người thân chết.
- Thảm hoạ: động đất, núi lửa…
- Hoàn cảnh làm đảo lộn tình cảm sâu sắc.
- Tính mạng bản thân bị đe doạ.
- Sinh mạng chính trị bị đe doạ…
1.2.2. Stress kéo dài: ít gặp, có thể gặp khi có các yếu tố tác động:
- Mâu thuẫn kéo dài.
- Căng thẳng trong công việc.
- Bị cầm tù, bị bao vây….. trong chiến tranh.
1.2.3. Các yếu tố phụ trợ:
- Hệ thần kinh bị suy yếu sẵn trước khi bị stress.
- Khủng hoảng thời kỳ dậy thì và tiền mãn kinh.
- Nhân cách dễ phản ứng.
- Sức đề kháng về tâm thần yếu.
- Cơ thể bị suy nhược.
1.3. Lâm sàng
Xuất hiện ngay sau choáng tâm thần, có thể thay đổi từ kích động sang bất động trong một thời gian ngắn, bao giờ cũng kèm theo tình trạng rối loạn thần kinh thực vật…. Thời gian từ vài phút đến vài ngày.
1.3.1. Thể bất động
- Giữ nguyên tư thế, không thể cử động, không nói mặc dù nguy hiểm đến gần.
- Mất khả năng phản ứng cảm xúc, mất khả năng đáp ứng với ngoại cảnh, ý thức thu hẹp, rối loạn chú ý và định hướng…
- Tình trạng trên có thể kéo dài vài giờ đến 1 - 3 ngày, sau đó là giai đoạn hồi phục, suy nhược và mất trí nhớ.
1.3.2. Thể kích động
- Hưng phấn vận động và ngôn ngữ: Đột ngột la hét bỏ chạy, có nhiều hành động vô nghĩa…
- Ý thức thu hẹp, rối loạn định hướng và chú ý.
- Cơn xảy ra rất nhanh, vài phút đến 20 phút.
- Sau cơn là tình trạng quên và suy sụp.
1.3.3. Rối loạn thần kinh thực vật
Bao giờ cũng có, luôn đi kèm với trạng thái kích động hoặc bất động: vã mồ hôi, mạch nhanh, co cứng cơ, đái dầm…
1.4. Chẩn đoán: căn cứ vào các đặc điểm:
- Bệnh xuất hiện ngay hay một thời gian ngắn sau stress.
- Có yếu tố stress mạnh, đột ngột, vượt quá sức chịu đựng của bệnh nhân hay một stress kéo dài, bệnh nhân không chống đỡ nổi.
- Nội dung các triệu chứng loạn thần có liên quan trực tiếp và phản ánh sâu sắc nội dung của stress.
- Trước đã có lần phản ứng nhẹ với stress hay có yếu tố thuận lợi thúc đẩy bệnh phát sinh. Ví dụ như cơ thể suy yếu, tuổi già…
- Khi điều trị đúng, bệnh khỏi nhanh và hoàn toàn.
1.5. Điều trị
- Chấm dứt nguồn sang chấn.
- Giữ vững tâm lý của bệnh nhân.
- Loại trừ những nhân tố thúc đẩy rối loạn stress: tăng cường cơ địa.
- Có thể sử dụng thuốc bình thần trong thời gian ngắn:
Seduxen 10 - 20 mg/ngày.
Lexomil 6 - 12 mg/ngày.
Tranxen 5 - 20 mg/ngày.
2. Rối loạn stress sau sang chấn
2.1. Định nghĩa
Rối loạn stress sau sang chấn là các rối loạn phát sinh như một đáp ứng trì hoãn sau chấn thương tâm lý có tính chất đe doạ hoặc thảm hoạ đặc biệt, và có thể gây đau khổ lan tràn cho hầu hết bất cứ ai, xuất hiện từ vài tuần đến vài tháng, tối đa là dưới 6 tháng sau stress. Có thể tiến triển thuận lợi (khỏi bệnh) hoặc dao động (tái phát tăng hoặc giảm bệnh). Một số ít có thể kéo dài và để lại biến đổi nhân cách.
Trong các yếu tố phù trợ đáng chú ý là đặc điểm nhân cách, có vai trò lớn trong phát sinh và tiến triển của bệnh.
2.2. Lâm sàng
* Các triệu chứng lâm sàng của rối loạn stress phát triển có liên quan với yếu tố chấn thương tâm lý quá mạnh, tác động trực tiếp tới người bệnh.
+ Đe doạ đến tính mạng hoặc gây thương tích cho người bệnh.
+ Chứng kiến các sự kiện chết chóc và vết thương đe doạ tính mạng người khác.
+ Bạo lực gây chết người và tổn hại nghiêm trọng.
+ Đe doạ tính mạng hoặc vết thương của một thành viên trong gia đình hoặc của một người thân.
+ Đối với trẻ em, các sự kiện gây sợ hãi mãnh liệt, mất sự giúp đỡ, bị lạm dụng tình dục…
* Thời gian xuất hiện các rối loạn stress sau sang chấn tâm lý dưới 3 tháng là rối loạn stress cấp, sau 3 tháng là rối loạn stress mạn. Các triệu chứng của rối loạn stress đa dạng tuỳ từng người bệnh có các biểu hiện khác nhau, gồm các triệu chứng:
+ "Mảnh hồi tưởng" là nhớ lại miễn cưỡng hoàn cảnh sang chấn lặp đi lặp lại, các giấc mơ thức hoặc giấc mơ ngủ, sống lại cơn ác mộng trên nền tảng "tê cóng" và sự cùn mòn cảm xúc, xa lánh mọi người, mất thích thú, né tránh hoàn cảnh gợi lại chấn thương, không đáp ứng với môi trường xung quanh. Đây là triệu chứng điển hình của rối loạn stress sau sang chấn.
+ Tư duy chậm hoặc ứ đọng, tập trung vào tình huống gây sang chấn, đôi khi xuất hiện ý tưởng tự tội, bị hại hoặc ý tưởng tự sát.
+ Có thể có những cơn hoảng sợ hoặc tấn công do đột ngột nhớ lại hoặc diễn lại hoàn cảnh sang chấn.
+ Cảm xúc đa cảm, mất hứng thú, có thể có các triệu chứng trầm cảm và lo âu kết hợp.
+ Mất cân bằng thần kinh thực vật như tăng cảm giác hay giật mình, mất ngủ.
+ Dễ sa vào nghiện rượu hoặc chất ma tuý.
Các triệu chứng sẽ bình phục dần, một số trường hợp tiến triển mạn tính qua nhiều năm và làm biến đổi nhân cách.
2.3. Chẩn đoán: dựa vào các đặc điểm chính:
- Có yếu tố stress trong khoảng thời gian 6 tháng.
- Có triệu chứng điển hình "mảnh hồi tưởng" về stress.
- Cảm xúc thờ ơ rõ rệt, tê liệt cảm xúc và né tránh các kích thích có thể khuấy động hồi tưởng sang chấn.
- Các rối loạn thần kinh thực vật, rối loạn hành vi, rối loạn khí sắc.. đều góp phần vào chẩn đoán nhưng không phải quan trọng nhất.
2.4. Điều trị
- Liệu pháp tâm lý: rất quan trọng.
+ Cô lập sang chấn.
+ Ngăn chặn cơn.
+ Giữ vững tâm lý.
+ Chấp nhận các sự kiện.
+ Tái tạo niềm tin cho người bệnh.
- Thuốc chống lo âu và điều trị rối loạn giấc ngủ (chỉ điều trị ngắn ngày):
Diazepam 10 - 20 mg/ngày.
Alprazolam 0,5 - 0,75 mg/ngày.
Nitrazepam 30 - 120 mg/ngày.
Clonazepam 0,5 - 2 mg/ngày.
- Các thuốc tăng cường cơ địa, nâng cao khả năg chống stress:
Arcalion
Magne B6
Vitamin B1, B6, C, E.
- Các thuốc chống trầm cảm: điều trị khi có trầm cảm kết hợp:
Elavil
Stablon
Sertraline
3. Các rối loạn sự thích ứng
3.1. Định nghĩa
Các rối loạn thích ứng là các trạng thái đau khổ chủ quan và rối loạn cảm xúc, thường gây trở ngại cho hoạt động xã hội và hiệu xuất lao động, nổi lên trong thời kỳ thích ứng với sự thay đổi đáng kể trong đời sống hoặc hậu quả của một sự kiện đời sống gây stress (bao gồm các bệnh cơ thể nặng hiện có hay có thể có). Tác nhân gây stress có thể ảnh hưởng lên sự toàn vẹn các mối quan hệ xã hội của cá nhân (tang tóc hay chia ly) hoặc hệ thống rộng hơn các giá trị nâng đỡ xã hội (di cư). Tác nhân gây stress không những đụng chạm đến cá nhân mà còn đụng chạm đến nhóm và cộng đồng.
Tố bẩm cá nhân đóng vai trò lớn trong nguy cơ mắc bệnh.
3.2. Lâm sàng
Đặc điểm lâm sàng của rối loạn thích ứng nổi bật là các rối loạn về khí sắc, xuất hiện trong thời gian 1 tháng sau khi xảy ra sự kiện gây stress.
- Bệnh nhân buồn rầu, lo lắng, một cảm giác không có khả năng đối phó, dự định trước hoặc tiếp tục hoàn cảnh thực tại.
- Giảm sút có mức độ hiện xuất và thói quen hàng ngày.
- Cảm xúc dễ bùng nổ có thể xuất hiện.
- Trẻ em xuất hiện hành vi chống xã hội, nhưng không đặc hiệu.
- Các triệu chứng trầm cảm, hoặc trầm cảm_lo âu trong rối loạn thích ứng gồm:
+ Phản ứng trầm cảm ngắn: thời gian dưới 1 tháng.
+ Phản ứng trầm cảm kéo dài: thời gian không quá 2 năm.
+ Phản ứng hỗn hợp lo âu, trầm cảm.
+ Phản ứng với các rối loạn cảm xúc khác chiếm ưu thế.
+ Phản ứng với cá rối loạn hành vi chiếm ưu thế.
+ Phản ứng với các triệu chứng ưu thế biệt định khác.
3.3. Chẩn đoán: căn cứ vào:
- Có yếu tố gây sang chấn trong thời gian 1 tháng trước khi xuất hiện rối loạn.
- Các rối loạn cảm xúc và hành vi có liên quan với stress.
- Yếu tố nhân cách bệnh nhân.
3.4. Điều trị
- Liệu pháp tâm lý:
+ Chấm dứt nguồn sang chấn.
+ Liệu pháp tâm lý nhóm hoặc tâm lý cá nhân.
+ Tái tạo niềm tin cho người bệnh.
- Thuốc điều trị rối loạn giấc ngủ, bình thần: nhóm Benzodiazepin.
- Thuốc chống lo âu, trầm cảm.
- Thuốc tăng cường cơ địa: các vitamin và tăng cường tuần hoàn não.