RỐI LOẠN TƯ DUY
1. KHÁI NIỆM TÂM LÍ HỌC VỀ TƯ DUY
Tư duy là một quá trình tâm lý phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối liên hệ và quan hệ bên trong có tính quy luật của sự vật và hiện tượng trong hiện thực khách quan, mà trước đó ta chưa biết.
Tư duy là một mức độ nhận thức mới về chất so với cảm giác và tri giác.
Cảm giác và tri giác có đặc điểm là phản ánh một cách trực tiếp và cụ thể sự vật hiện tượng nên mới chỉ phản ánh được những thuộc tính, những mối quan hệ bên ngoài sự vật và hiện tượng. Đây là sự nhận thức cảm tính.
Khác với cảm giác và tri giác, tư duy có đặc điểm phản ánh sự vật hiện tượng một cách gián tiếp, trừu tượng và khái quát, cho nên tư duy có thể phản ánh những thuộc tính bên trong, bản chất, những quan hệ có tính qui luật của sự vật và hiện tượng. Sự nhận thức này đã vượt xa giới hạn của nhận thức cảm tính, đó là nhận thức lý tính.
Các thao tác tư duy bao gồm: Phân tích và tổng hợp; So sánh; Trừu tượng hoá, khái quát hoá.
Những sản phẩm của tư duy bao gồm khái niệm, phán đoán và suy lí.
Những hoạt động tư duy nêu trên là một sự phân tích theo mô hình đơn giản. Thực tế hầu hết hoạt động tư duy liên quan đến những quy luật phức tạp, rất giống với kiểu “logic mờ” (fuzzy logic). Đây là khái niệm rất hiện đại, là mô hình toán học để ra quyết định và phân tích dữ liệu do các nhà khoa học kỹ thuật tìm ra và áp dụng vào kỹ thuật điều khiển. Logic mờ được áp dụng trong những tình huống mà những quy luật “tất cả hoặc không” hoặc “đen hoặc trắng” không thể áp dụng, mà quy luật ở đây là những khả năng, những xu hướng nhiều khía cạnh, mâu thuẫn và cạnh tranh.
Logic mờ trong kỹ thuật chính là sự mô phỏng tư duy của con người, người ta đã mô phỏng lối tư duy của con người để sáng tạo ra mô hình toán học kiểu “logic mờ” để ứng dụng trong lĩnh vực điều khiển thông minh hay xử lý dữ liệu.
2. RỐI LOẠN TƯ DUY
Tư duy có đặc điểm là có quan hệ rất mật thiết với ngôn ngữ. Tư duy và ngôn ngữ là thống nhất, nhưng không phải là đồng nhất với nhau. Tuy nhiên chúng không thể tách rời nhau được: tư duy không thể tồn tại bên ngoài ngôn ngữ, ngược lại ngôn ngữ cũng không thể có nếu không dựa vào tư duy. Mối quan hệ giữa tư duy và ngôn ngữ là mối quan hệ giữa nội dung và hình thức. Nếu không có ngôn ngữ thì các sản của tư duy không được chủ thể và người khác tiếp nhận, cũng như chính bản thân quá trình tư duy cũng không thể diễn ra được. Ngược lại, nếu không có tư duy với những sản phẩm của nó thì ngôn ngữ chỉ là những chuỗi âm thanh vô nghĩa.
Do vậy trong lâm sàng người ta nghiên cứu ngôn ngữ là hình thức biểu hiện tư duy và thông qua ngôn ngữ để hiểu về nội dung tư duy. Người ta quy ước rối loạn tư duy bao gồm rối loạn hình thức và dòng tư duy và rối loạn nội dung tư duy.
- Rối loạn dòng tư duy và hình thức tư duy:
- Theo nhịp điệu ngôn ngữ:
- Nhịp nhanh:
- Theo nhịp điệu ngôn ngữ:
- Rối loạn dòng tư duy và hình thức tư duy:
- Tư duy phi tán: theo tiếng Hán - Việt, phi là bay hoặc rất nhanh như bay; tán là tán phát rộng rãi. Vì vậy người ta còn gọi là ý nghĩ bay (Fligth of ideas). Biểu hiện là dòng tư duy tăng tới mức mà các chuỗi ý nghĩ chuyển hướng thường xuyên và rất nhanh. Người bệnh nói liên tục suốt ngày không biết mệt mỏi. Tuy nhiên, mặc dù đôi khi có những lỗi đáng kể, nhưng mối liên kết giữa các chủ đề, các khái niệm trong tư duy vẫn khiến người nghe hiểu được và có khi khiến người nghe vui thích. Triệu chứng này hay gặp trong trạng thái hưng cảm.
- Tư duy dồn dập: trong đầu óc bệnh nhân dồn dập đủ các loại ý nghĩ. Những ý nghĩ này xuất hiện ngoài ý muốn và người bệnh không cản được. “Cái lưỡi thi đua với ý nghĩ và không kịp bày tỏ ý nghĩ bằng lời nói”. Người bệnh như bị áp lực về nói (pressure of speech).
Triệu chứng thường gặp trong tâm thần phân liệt, Đây là hình thức thô sơ của tư duy tự động.
- Nói hổ lốn: đây là chứng nói tháo lời. Người bệnh nói luôn miệng, nội dung vô nghĩa. Các từ ngữ như được chằng buộc vào nhau nhưng không có sự liên tưởng logic. Người ta còn hình dung chứng này là nói như xalat trộn (word salad).
- Nhịp chậm:
- Tư duy chậm chạp: dòng ý tưởng chậm chạp, suy nghĩ khó khăn. Sau mỗi câu hỏi, người bệnh phải dừng lại rất lâu mới trả lời được.
Thường gặp trong trạng thái trầm cảm.
- Tư duy ngắt quãng: còn gọi là tư duy tắc nghẽn (Thought blocking), thể hiện dòng tư duy của người bệnh như bị ngắt nhanh, bị bẻ gãy, gián đoạn bất ngờ và dường như có một bức tường đột nhiên đặt xuống làm ngắt đi sự suy nghĩ và lời nói ở giữa câu. Triệu chứng này thường gặp trong tâm thần phân liệt.
2.1.2. Theo hình thức phát ngôn:
- Nói một mình: người bệnh nói lẩm bẩm một mình, nội dung không liên quan đến hoàn cảnh. Thường gặp trong tâm thần phân liệt.
- Nói tay đôi: người bệnh nói chuyện với một nhân vật tưởng tượng hoặc nói chuyện với ảo thanh. Gặp trong loạn thần căn nguyên tâm lý hoặc tâm thần phân liệt.
- Trả lời cạnh: hỏi một đàng, người bệnh trả lời một nẻo. Gặp trong tâm thần phân liệt, có thể gặp trong hysteria.
- Không nói: không nói (mutism) do nhiều nguyên nhân: bị ức chế trong trạng thái trầm cảm, hiện tượng phủ định trong trạng thái căng trương lực, hoạt động tâm thần nghèo nàn trong trạng thái lú lẫn, sa sút, liệt chức năng cơ quan phát âm trong hysteria và do hoang tưởng, ảo giác chi phối.
- Lặp lại lời nói: sự lặp lại lời nói (echolalia) biểu hiện bệnh nhân nhắc lại một câu mà người khám bệnh vừa nói. Nếu bệnh nhân chỉ nhắc lại được một từ hoặc nhóm từ cuối cùng của câu nói thì gọi là palilalia. Triệu chứng này thường gặp trong tâm thần phân liệt.
- Lặp lại những câu vô nghĩa: lặp lại những câu vô nghĩa (verbigeration), ở đây những lời nói có thể hiểu được không còn nữa mà thay thế bằng hàng chuỗi những lời nói rời rạc vô nghĩa, có thể lặp lại liên tục trong nhiều ngày. Triệu chứng hay gặp trong tâm thần phân liệt.
- Cơn xung động lời nói: bệnh nhân tự nhiên xuất hiện cơn xung động, nói một hồi lâu, nội dung không liên quan tới hoàn cảnh. Bệnh nhân có thể nguyền rủa hoặc nói thô tục. Triệu chứng hay gặp trong tâm thần phân liệt.
- Theo kết cấu ngôn ngữ:
- Rối loạn về kết âm và phát âm:
- Theo kết cấu ngôn ngữ:
Bao gồm các loại: khó nói, nói lắp, nói thì thào, nói giọng mũi, giả giọng địa phương và giọng nước ngoài.
- Rối loạn ngữ pháp và logic tư duy:
- “Ngôn ngữ phân liệt” (schizophasie), đó là tư duy bị chia cắt. Biểu hiện trong ngôn ngữ của người bệnh, từng câu có thể đúng ngữ pháp, ít nhiều có ý nghĩa, nhưng giữa các câu không có mối liên hệ gì hợp logic về ý nghĩa.
- Rối loạn tính liên tục của ngôn ngữ:
Trong rối loạn tính liên tục của ngôn ngữ có thể gặp một số triệu chứng sau:
+ Tư duy lai nhai: rối loạn này thể hiện trong ngôn ngữ bệnh nhân quá phong phú về chi tiết (Circumstantiality). Dòng tư duy thay đổi nhiều hướng, lạc đề với nhiều chi tiết không cần thiết. Câu văn rườm rà, với nhiều dấu phẩy, nhiều ý trong ngoặc đơn và nhiều câu phụ. Tư duy lai nhai hay gặp trong động kinh.
+ Tư duy tản mạn: tư duy này được hình dung như một người đi lang thang, cứ xa dần với chủ đề, không thể quay trở lại và bệnh nhân cũng không thể nhớ chủ đề khởi nguồn là gì nữa. Vì ý nghĩ bắt đầu chệch dần ra khỏi chủ đề theo kiểu tiếp tuyến nên các tác giả châu Âu, Mỹ đặt tên là tangentiality. Đây là một thể nhẹ của triệu chứng đi chệch khỏi đường (derailment), và ở đây đã có sự mất liên kết giữa các ý, các câu.
- Liên tưởng lỏng lẻo (Loose associations):
Liên tưởng lỏng lẻo là điển hình của chứng đi chệch đường. Những suy nghĩ của người bệnh hầu như không có mối liên hệ logic với nhau nên người nghe không thể hiểu được. ở những trường hợp rối loạn nặng, sự liên kết giữa các nhóm từ và thậm chí giữa các từ cũng không có. Những quy luật của ngữ pháp bị phá vỡ.
Liên tưởng lỏng lẻo là triệu chứng, tiêu chuẩn kinh điển của tâm thần phân liệt.
- Liên tưởng tiếng vang (Clang association): liên tưởng tiếng vang thể hiện một chuỗi ý nghĩ mà ý nghĩ sau bị kích thích bởi âm thanh của từ đi trước. Đây là hình thức liên tưởng máy móc. Thí dụ, bệnh nhân nói: “Tên tôi là Bình, bình là hòa bình thế giới, thế giới chống chiến tranh hạt nhân, Goocbachôp gặp Rigân, gân là gân bò …”.
- Tư duy thiếu mạch lạc hay ngôn ngữ rời rạc (Incoherence): bệnh nhân trình bày bằng lối nói luôn trống rỗng và tối nghĩa, họ dùng nhiều từ mập mờ, mơ hồ, quá trừu tượng hoặc quá cụ thể, lặp đi lặp lại hoặc rập khuôn cứng nhắc nên nghèo nàn và ít thông tin.
- Dùng từ mới (Neologisms): hay còn gọi là từ bịa đặt, tiếng nói riêng, biểu hiện để diễn đạt một khái niệm, đôi khi bệnh nhân không dùng từ ngữ thông thường mà lại sáng tạo ra cách diễn đạt mới hoàn toàn. Những từ mới, từ bịa đặt được hình thành bằng cách cô đọng hoặc kết hợp một số từ đã biết, theo cách nói rất riêng của bệnh nhân và có tính chất rất “ma thuật”.
2.1.4. Theo ý nghĩa, mục đích của ngôn ngữ:
- Suy luận bệnh lý (Morbid Reasoning): khi nói về một chủ để nào đó, người bệnh dùng các thao tác tư duy để trình bày. Người bệnh đi vào những cái vụn vặt, không ý nghĩa, cầu kỳ, bí hiểm về triết học, khoa học phức tạp hay siêu hình.
- Tư duy hai chiều (Ambivalent Thought): trong ngôn ngữ người bệnh xuất hiện đồng thời hai câu có ý nghĩa hoàn toàn trái ngược, loại trừ lẫn nhau.
- Tư duy tự kỷ (Autistic Thought): người bệnh thường nói đến những chủ đề của thế giới bên trong kỳ lạ của mình, tách rời thực tế.
- Tư duy tượng trưng (Symbolic Thought): những sự việc bình thường trong thực tế được người bệnh gán cho một ý nghĩa tượng trưng.
- Rối loạn nội dung tư duy:
- Định kiến (Fixed idea):
- Rối loạn nội dung tư duy:
Định kiến còn gọi là ý tưởng quá mức, ý tưởng ưu thế (Dominant idea), là những nhận định phát sinh từ những hoàn cảnh thực tế, nhưng sau đó nó chiếm một vị trí ưu thế quá mức trong ý thức bệnh nhân kèm theo tình trạng căng thẳng cảm xúc.
Thí dụ: đánh giá quá mức về một hành động nào đó của người khác, người bệnh cho rằng đó là sự xúc phạm, chế giễu mình. Càng suy nghĩ, người bệnh càng thấy nó trở nên nặng nề, khó chịu. ý nghĩ này chi phối toàn bộ tư tưởng, cảm xúc và hành động của người bệnh. người bệnh bận rộn với ý nghĩ đau khổ về sự bị xúc phạm này và tìm kế hoạch trả thù.
Đặc điểm của định kiến là:
- Định kiến phát sinh từ những hoàn cảnh thực tế như một phản ứng tự nhiên của một người trước các sự kiện thực tế đó. Tuy nhiên, phản ứng đó trở nên quá mức và chiếm ưu thế trong ý thức người bệnh.
- Người bệnh không thấy chỗ sai của định kiến nên không tự đấu tranh để xóa bỏ định kiến.
- Định kiến không trở thành quan điểm vững chắc của người bệnh. Việc đả thông, thuyết phục có thể làm suy yếu định kiến. Có khi với thời gian, định kiến tự nó mờ nhạt và mất đi.
- ám ảnh (Obsession)
ám ảnh là những ý tưởng, những hồi ức, những cảm xúc, những hành vi không phù hợp với thực tế, luôn luôn xuất hiện trên người bệnh với tính chất cưỡng bức. Người bệnh còn biết phê phán hiện tượng đó là vô lý, là không cần thiết, là sai, muốn tự xua đuổi đi nhưng không thể được.
Đặc điểm của ám ảnh là:
- Những vấn đề thuộc về tư duy, cảm xúc (chủ yếu là lo sợ) và hành vi không phù hợp nhưng luôn xuất hiện với tính chất cưỡng bức.
- Người bệnh thấy chỗ vô lý, thấy chỗ sai của ám ảnh, muốn đấu tranh, xua đuổi đi nhưng không được.
- Người bệnh thường đau khổ, đấu tranh đầy căng thẳng và bất lực với ám ảnh. Thí dụ, đau khổ về những ý nghĩ cứ đến mà không phù hợp với ý nghĩ của mình; đấu tranh căng thẳng với những xu hướng hành vi không phù hợp với cảm xúc, tình cảm của mình, và đôi khi bất lực, phải làm theo ám ảnh.
Theo các chức năng tâm thần, có thể chia ra các loại ám ảnh như sau:
- Lo sợ ám ảnh:
Nội dung lo sợ ám ảnh hết sức đa dạng: ám ảnh sợ khoảng trống; ám ảnh sợ xã hội và những ám ảnh sợ đặc hiệu như: sợ ở trên cao, sợ vật nhọn, sắc, sợ bẩn, sợ bệnh,…Có một số lo sợ liên quan đến hành vi như:
- Lo sợ thực hiện: đó là trạng thái lo sợ không thực hiện được một số động tác, hoạt động nào đó. Thí dụ, sợ sẽ quên mất nội dung khi phát biểu trước công chúng, sợ sẽ bị bối rối khi phải trả lời câu hỏi, sợ vấp váp khi phát âm một từ nào đó, sợ thực hiện vụng về một động tác nào đó trong hoàn cảnh nhất định. Lo sợ không ngủ được là triệu chứng rất hay gặp ở người rối loạn giấc ngủ.
- Lo sợ một thói quen nào đó: như sợ đỏ mặt trước đám đông.
- ý tưởng ám ảnh:
- Suy luận ám ảnh: người bệnh luôn luôn phải suy nghĩ về những vấn đề không có ý nghĩa, không thể giải quyết được. Thí dụ, tại sao trái đất lại hình cầu? Nếu trái đất hình trụ thì sẽ ra sao? Tại sao cái ghế lại bốn chân?
- Tính toán ám ảnh: người bệnh luôn phải bận tâm với những tính toán vô ích. Thí dụ, cứ phải đếm biển số nhà trên đường phố, đếm các cửa sổ,… Có khi phải lẩm nhẩn liên miên các bài toán trong óc.
- Nhớ ám ảnh: người bệnh luôn phải nhớ tên, tuổi những người thân quen, nhớ những từ, những thuật ngữ khác nhau.
- ý tưởng xúc phạm, ý tưởng bất hạnh: đó là những ý tưởng trái với tình cảm thực của bệnh nhân, cứ xuất hiện khiến bệnh nhân đau khổ. Thí dụ, con chiên đến nhà thờ là xuất hiện ý tưởng xấu, xúc phạm đến Chúa. Bố mẹ xuất hiện ý nghĩ là con mình sẽ bị bệnh hoặc gặp tai nạn,…
- Hoài nghi ám ảnh: người bệnh luôn hoài nghi, phân vân về một sự việc đã xảy ra. Thí dụ, đi ra đường cứ phân vân vì chưa đóng cửa phòng mà thực tế đã đóng rồi. Có người, khi con chết đã chôn rồi mà vẫn băn khoăn là con mình chưa chết thật.
Hoài nghi ám ảnh thường dẫn đến hành động kiểm tra: quay về nhà xem đã khóa cửa chưa, hoặc ở trường hợp sau, đòi đào mộ lên xem con đã chết thật chưa.
- Xu hướng, hành vi ám ảnh:
- Xu hướng ám ảnh: là những xu hướng muốn tiến hành những hành động vô nghĩa, thường là nguy hiểm mà bản thân người bệnh thực sự không muốn làm. Thí dụ, có xu hướng chửi người đi trên đường, định đánh vào mặt họ. Có xu hướng cầm dao đâm con, hoặc ngược lại, đã có trường hợp đứa trẻ có xu hướng cầm dao đâm cha mẹ, anh chị, khiến nó rất sợ và rất đau khổ với ý nghĩ và xu hướng này.
- Nghi thức ám ảnh:
Là những hành vi ám ảnh xuất hiện cùng với lo sợ ám ảnh và hoài nghi ám ảnh. Nhiều khi nó dường như là phương thức đấu tranh chống lại lo sợ ám ảnh, trở thành một thói quen, một nghi thức.
Thí dụ, người có ám ảnh lo sợ người thân bị tai nạn hoặc chết, mỗi lần ra khỏi nhà phải nhìn lại cửa sổ nhà mình ba lần mới yên tâm đi thẳng. Theo người bệnh, động tác này có thể làm mất điều không may có thể xảy ra, và như vậy người bệnh mới yên tâm. Có những hành vi nghi thức liên quan tới những điều mê tín. Thí dụ, để mong gặp may mắn trong công việc, khi ra khỏi cửa nhà phải bước bằng chân phải, hoặc cần nam giới “đón ngõ”… Điều này chưa phải là bệnh lý, tuy nhiên nếu trong trạng thái bệnh lý, nó có thể trở thành nội dung của nghi thức ám ảnh.
- Thói quen ám ảnh:
Đó là những động tác thực hiện trái với ý muốn, người bệnh cố gắng kìm lại lại nhưng không được. Đây không phải là những động tác tự động mà là những động tác chủ ý, đã trở thành thói quen. Thí dụ, những động tác trễ môi, nhe răng, há miệng, nghiêng, ngoẹo, lắc cổ, gãi mặt, vuốt mũi, vuốt tóc,…
Người ta xếp vào triệu chứng này cả những biểu hiện thêm quá nhiều tiếng đệm rườm rà trong khi nói như “vấn đề”, “nghĩa là”, “rằng thì là”, v.v…
Hội chứng ám ảnh hay gặp nhất trong loạn thần kinh chức năng neuroses, trong giai đoạn đầu của bệnh tâm thần phân liệt.
- Hoang tưởng:
- Định nghĩa:
- Hoang tưởng:
Hoang tưởng là những ý tưởng, phán đoán sai lầm, không phù hợp với thực tế, do bệnh tâm thần sinh ra, nhưng bệnh nhân cho là hoàn toàn chính xác, không thể giải thích, đả thông được (Nguyễn Việt, 1984).
Hoang tưởng là những niềm tin sai lầm, cố định, được duy trì một cách mạnh mẽ và không thể thay đổi mặc dù có những bằng chứng bác bỏ niềm tin đó. Những niềm tin này không phù hợp với nền tảng giáo dục, xã hội và văn hóa của người đó (Joel Yager, USA 2000).
Như vậy, đặc điểm của hoang tưởng là:
- Những ý tưởng, phán đoán hoặc niềm tin sai lầm, không phù hợp.
- Người bệnh không biết là sai, mà trái lại, nó đã trở thành quan điểm vững chắc của họ, không thể giải thích, thuyết phục được.
- Phân loại hoang tưởng:
Người ta có thể dựa vào một số đặc điểm đối lập nhau trong các loại hoang tưởng để phân loại như sau:
- Hoang tưởng giản đơn đối lập với hoang tưởng phức tạp.
- Hoang tưởng hoàn toàn đối lập với hoang tưởng từng phần.
- Hoang tưởng hệ thống hóa đối lập với hoang tưởng không hệ thống hóa.
- Hoang tưởng nguyên phát đối lập với hoang tưởng thứ phát.
+ Những hoang tưởng giản đơn (Simple delusions):
Loại này chứa đựng tương đối ít các yếu tố về các trạng thái, tình trạng của con người.
+ Những hoang tưởng phức tạp (Complex delusions):
Loại này có thể chứa đựng những chi tiết tỉ mỉ và rộng lớn về con người, như tinh thần, động cơ hành động và các tình trạng của con người…
+ Những hoang tưởng hệ thống hóa (Systematized delusions):
Là những hoang tưởng thường bị giới hạn trong các khu vực hoang tưởng đã được hình thành rõ rệt, thường liên quan đến các cảm giác rõ ràng và không có ảo giác. Chúng luôn biệt lập và không liên quan với các khía cạnh hành vi khác. Bệnh nhân có hoang tưởng hệ thống hóa một cách chặt chẽ có thể không xáo trộn đời sống của họ.
+ Những hoang tưởng không hệ thống hóa (Nonsystematized delusions):
Trái với loại trên, những hoang tưởng này thường mở rộng đến nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Những dữ liệu mới như con người mới và tình huống mới luôn luôn kết hợp để làm tăng cường thêm cho hoang tưởng. Bệnh nhân thường có những rối loạn tâm thần kèm theo như ảo giác và một số biểu hiện cảm xúc không ổn định.
Bệnh nhân có hoang tưởng không hệ thống hóa thường có chức năng xã hội nghèo nàn và thường ứng xử theo cách đáp ứng với niềm tin của hoang tưởng của họ.
+ Hoang tưởng hoàn toàn (Complete delusions): Là hoang tưởng hoàn toàn không còn chút nghi ngờ nào.
+ Hoang tưởng từng phần (Partial delusions):
Là những hoang tưởng mà trong đó bệnh nhân còn mang sự hoài nghi trong niềm tin của hoang tưởng của mình. Những nghi ngờ như vậy có thể thể hiện trong suốt quá trình phát triển chậm của hoang tưởng, khi hoang tưởng dần dần mất đi hoặc mất đi từng lúc trong suốt tiến trình hoang tưởng.
+ Hoang tưởng nguyên phát và thứ phát (Primary and Secondary delusions):
Rất tiếc là thuật ngữ này được sử dụng theo các cách thức khác nhau, do đó sự phân biệt giữa chúng còn hỗn độn trong y văn.
Có một số tác giả định nghĩa hoang tưởng nguyên phát là hoang tưởng không thể hiểu được trong điều kiện, ngữ cảnh chuyên biệt của bệnh nhân như về nền văn hóa hoặc cảm xúc của họ. Trong khi đó hoang tưởng thứ phát là hoang tưởng mà niềm tin của bệnh nhân có thể hiểu được hoặc đánh giá được như một sự mở rộng từ những niềm tin về văn hóa hoặc từ cảm xúc của họ. ở loại hoang tưởng này kèm theo loạn thần có rối loạn cảm xúc phù hợp và mang nội dung cho rằng mình không có giá trị và có tội lỗi.
Một số tác giả khác coi hoang tưởng nguyên phát đồng nghĩa với hoang tưởng bản địa (autochthonous delusion). Đây là hoang tưởng hình thành ngay lập tức mà không có sự kiện nào đi trước có thể nhận biết. Nó dường như sự bùng phát đột ngột, lóe lên trong đầu bệnh nhân, thình lình như tia chớp.
2.2.3.3. Các loại hoang tưởng kinh điển:
- Hoang tưởng liên hệ:
Người bệnh cho rằng tất cả xung quanh đều có mối liên hệ đặc biệt với bệnh nhân: nhìn bệnh nhân một cách đặc biệt, bàn tán, giễu cợt mình. Người bệnh cho rằng đài phát thanh cũng đang nói hoặc ám chỉ về mình.
- Hoang tưởng bị truy hại:
Hoang tưởng này còn được gọi là hoang tưởng khủng bố (Delusions of persecution). Người bệnh có những ý nghĩ cho rằng những người khác đang mưu toan làm hại mình bằng mọi hình thức: đầu độc, ám sát, bắt giữ lấy của cải,… Người bệnh cho rằng ngay những người thân nhất cũng hại mình (bố, mẹ, vợ chồng, …)
- Hoang tưởng tự cao (Delusions of grandeur):
Người bệnh cho rằng mình rất thông minh, tài giỏi, có sức lực mạnh mẽ, việc gì cũng làm được. Có người cho rằng mình có địa vị cao, quyền lực lớn, có họ hàng thân thích với các bác vĩ nhân, hoặc mình rất giàu có, vàng bạc vô kể…
Cùng loại này có hoang tưởng phát minh. Người bệnh cho rằng mình có phát minh độc đáo về khoa học, triết học.
- Hoang tưởng bị chi phối (Delusions of influence):
Người bệnh tin rằng những ý nghĩ và hành động của họ bị những lực bên ngoài kiểm soát. Trường hợp nặng, người bệnh cảm thấy dường như họ là người máy và không có ý nghĩ, hành động riêng. Họ thấy các bộ phận cơ thể của mình bị những lực siêu hình nào đó bên ngoài thao tác, ý nghĩ của họ đang bị rời đi, chuyển lại bên ngoài.
Nếu người bệnh có hoang tưởng bị chi phối bằng phương tiện vật lý (dòng điện, các sóng điện, các tia,…) gọi là hoang tưởng bị tác dụng vật lý. Hoang tưởng này thường kèm theo ảo giác xúc giác hay nội tạng.
- Hoang tưởng có tội (Delusion of having sinned):
Người bệnh tự cho mình là hèn kém, có phẩm chất xấu xa hoặc có tội lớn không đáng sống. Hoang tưởng này thường đưa đến ý tưởng và hành vi tự sát.
- Hoang tưởng hư vô (Nihilistic delusions):
Đây là một loại hoang tưởng kỳ quái, có nội dung phủ định với tính chất trầm cảm, trong hội chứng cotard, biểu hiện:
* Nỗi đau khổ vô biên: tất cả người thân đều chết, nhà cửa tan nát, người bệnh đau khổ triền miên.
* Phủ định ngoại cảnh: thế giới và tất cả những gì liên quan đến nó đang ngừng tồn tại, đang bị hủy diệt, ngập lụt. Các thành phố sụp đổ, tan hoang.
* Phủ định bản thân: nội tạng người bệnh bị hư hỏng, thối rữa,…
Thường gặp trong tâm thần phân liệt, loạn thần trước tuổi già, loạn thần do tai biến mạch máu não.
- Hoang tưởng cơ thể (Somatic delusions):
Người bệnh cho rằng mình có những khuyết tật về cơ thể hoặc những bệnh về y khoa chung. Hoang tưởng này còn gọi là hoang tưởng nghi bệnh. Người bệnh cho rằng mình có bệnh nặng, khó chữa.
- Hoang tưởng tăng đôi (Delusion of doubles):
Bệnh nhân tin rằng có người khác đã bị thay đổi hình thể và nhập vào họ.
- Hoang tưởng ghen tuông (Delusional jealousy):
Hoang tưởng này còn gọi là hội chứng Othello. Người bệnh dựa vào những hiện tượng, bằng chứng không chắc chắn để khẳng định người thân yêu của mình đã có quan hệ bất chính, phản bội mình.
-
- Khí sắc hoang tưởng (Delusional mood):
Đây là một trạng thái bối rối, căng thẳng. Người bệnh có ý nghĩ, linh cảm thấy điều gì đó kỳ lạ, huyền bí đang diễn ra liên quan đến bệnh nhân theo cách thức không rõ ràng.
- Tri giác hoang tưởng (Delusional perception):
Người bệnh giải thích điều tri giác bình thường theo ý nghĩa hoang tưởng, trong đó nó có ý nghĩa cá nhân vô cùng to lớn đối với người bệnh. Trong loại này có hoang tưởng gán ý, người bệnh gán cho sự vật, hiện tượng tự nhiên một ý nghĩ riêng, báo hiệu cho số phận, tương lai của họ.
- Trí nhớ hoang tưởng (Delusional memory):
Đó là trí nhớ về một sự kiện mà sự kiện đó rõ ràng là hoang tưởng. Thí dụ, một bệnh nhân “nhớ” lại rằng thầy giáo của anh ta từ hồi lớp bốn đã bỏ thuốc độc vào cốc nước của anh ta. Người bệnh giải thích đó là lý do khiến anh ta bị rối loạn tâm thần. Việc dựng lên trí nhớ sai lầm và sau đó trở thành niềm tin vững chắc đã tạo nên hoang tưởng.
- Hoang tưởng về sự gắn bó tình dục (Delusions of erotic attachment):
Là hoang tưởng rằng có người, thường là người có địa vị thân thế cao hơn, yêu mình.
- Hoang tưởng thay thế những người quan trọng khác (Delusions of replacement of significant others):
Người bệnh tin rằng người nào đó gần mình đã được thay thế bằng người giống hệt nhau. Cùng loại này có hoang tưởng đóng kịch: cho rằng những người xung quanh là những nhân vật luôn thay đổi vai trên sân khấu.
- Hoang tưởng nhận nhầm hay hoang tưởng trá hình (Delusions of disguise):
Người bệnh nhận những người lạ là những người quen thuộc trong đời sống của mình.
- Hoang tưởng cảm ứng hay hoang tưởng chia sẻ (Shared delusions):
Hoang tưởng cảm ứng có thể xảy ra ở cặp vợ chồng hoặc những người trong cùng gia đình. Nhiều nhà tâm thần học xem những hoang tưởng trong một nhóm người có thể gặp ở một vài hệ thống thờ cúng tôn giáo. Tuy nhiên, việc xác định chính xác giữa hoang tưởng và những niềm tin mãnh liệt ở những nền tôn giáo, chính trị hoặc các nhóm khác rộng lớn hơn và có tính truyền thống hơn là vấn đề đang bàn cãi.
2.3. Các hội chứng rối loạn tư duy:
2.3.1. Hội chứng paranoia:
- Hoang tưởng nguyên phát, hệ thống hóa.
- Không có rối loạn tri giác và hiện tượng tâm thần tự động.
2.3.2. Hội chứng paranoid:
Hội chứng bao gồm:
- Hoang tưởng các loại: nguyên phát, thứ phát, hệ thống hóa và không hệ thống hóa.
- Có cảm giác: điển hình là ảo giác giả, có thể có ảo giác thật.
- Có hiện tượng tâm thần tự động:
- ý tưởng tự động: ý nghĩ bị bộc lộ, bị đánh cắp hoặc do người khác làm sẵn, áp đặt vào bệnh nhân.
- Cảm giác tự động: một siêu lực nào đó gây cho người bệnh các loại cảm giác.
- Vận động tự động: cho rằng bên ngoài điều khiển vận động của mình, dùng tay chân của mình để cử động, dùng miệng mình để nói.
2.3.3. Hội chứng Paraphrenia:
- Là hội chứng dựa trên cơ sở paranoid với nội dung kỳ quái:
Nội dung khuyếch đại với tính chất hưng cảm, thấy mình lên cung tiên, sống trong thế giới giàu sang, …
- Nội dung phủ định với tính chất trầm cảm: hoang tưởng hư vô, hội chứng cotard.